Quê tôi là vùng sông rạch, kênh mương, bãi bồi, bùn lầy… nên rất thích hợp cho loài cá thòi lòi ngụ cư, sinh sôi, phát triển nòi giống. Cá thòi lòi cùng họ với bống sao, bống kèo, lóc nói nhưng thân hình lớn hơn gấp nhiều lần. Đặc điểm nhận ra cá thòi lòi ngoài thân hình to lớn, có con trưởng thành to cỡ cổ tay đứa trẻ nằm nôi, nhưng kích cỡ trung bình cỡ ngón chân cái của người lớn. Thòi lòi da sần sùi, có kỳ, vi rất khỏe để bơi lội và đặc biệt cái đầu rất to, miệng rộng. Thịt cứng nhưng nướng mọi hay kho tiêu ăn rất ngon.
 |
| Cá thòi lòi sinh trưởng tốt ở vùng sông rạch, kênh mương, bãi bồi, bùn lầy… |
Nhiều người vẫn lầm tưởng thòi lòi là lóc nói, lóc nói là thòi lòi nên gọi chung hai loài này là cá thòi lòi. Nhưng thật ra cả hai chung họ thòi lòi nhưng rất khác nhau, trẻ con quê tôi 7-8 tuổi đã phân biệt được đâu là thòi lòi, đâu là lóc nói. Thòi lòi như trên tôi đã mô tả, chỉ đào hang và ở hang dưới nước trên bãi lầy sông, rạch hay trong mương bùn. Hang thòi lòi rất đặc trưng, khi nước ròng, trơ bãi bùn ta tìm hang thòi lòi để đặt xà-vi (một dụng cụ bẫy cá thòi lòi đan bằng lá dừa nước, có hom chặn để cá vô mà ra không được, trên chót xà-vi cột túm lại, khi bắt cá thì mở ra).
Hàng cá thòi lòi thường được chúng đào trên bãi bùn, lòng mương. Miệng hang to cỡ miệng chén, thậm chí cỡ miệng tô đựng canh. Thòi lòi dùng đầu và cái miệng rất cứng để đào hang rất sâu, nó se đất bùn thành những viên bi nhỏ cỡ đầu đũa trang trí quanh miệng hang. Nước trong hang cá thòi lòi rất trong, và thòi lòi là loài cá rất sạch. Nước ròng chúng chui xuống hang, khi nước “những lớn” thòi lòi mới bò lên chạy trên mặt nước kiếm mồi. Thức ăn của thòi lòi là phiêu sinh vật trôi theo phù sa, những con tép nhò, cá nhỏ… Nắm được quy luật này nên người miệt ruộng miệt vườn đan chiếc xà-vi đặt trên miệng hang cá thòi lòi lúc nước ròng. Khi nước “nhưng lớn”, là lúc nước từ sông, rạch bắt đầu chảy vô mương vườn, cá thòi lòi rời hang chui lên để kiếm ăn thì sa vào cái bẫy xà-vi. Hết đường thoát.
 |
| Hang cá Thòi lòi. |
Tại sao tôi nói cá thòi lòi là loài cá rất sạch? Hồi nhỏ, 7-8 tuổi tôi đã biết làm chỉa 3 mũi bằng căm xe đạp mài nhọn đầu, “khía” ngạnh để chỉa cá thòi lòi vào lúc nước “những lớn” ở bãi sông, bãi rạch, hay trong mương vườn. Và biết đan xà-vi đặt ở miệng hang cá thòi lòi lúc nước ròng để bắt chúng. Nhưng trẻ con thường rất tinh nghịch, để thử xem cá thòi lòi ở sạch như thế nào theo lời của người lớn, tôi và lũ bạn “rắn mắc” thử “ị” trên miệng hang cá thòi lòi rồi ngồi trên bờ mương, núp gốc dừa theo dõi. Khi nước “những lớn”, bắt đầu chảy vào mương, cá thòi lòi theo quy luật chui lên miệng hang kiếm ăn, gặp “bãi mìn”, con cá thòi lòi bỏ hang, tìm chỗ đập đầu tắm rửa cho sạch, có con đập đầu xơ xác đến tội nghiệp. Và tuyệt nhiên chúng bỏ hang cũ không bao giờ trở lại mà tìm chỗ thích hợp để đào hang mới.
Cá lóc nói về ngoại hình trông giống y như cá thòi lòi nhưng nhỏ hơn, thân ngắn, con to lắm cũng chỉ cỡ ngón tay út của người lớn. Da cá lóc nói không sần sùi mà có vẩy bóng, sáng lấp lánh như ánh sao màu xanh. Đặc biệt cá lóc nói không đào hang dưới bãi bùn lòng mương mà đào hang trên bờ mương, chúng sống lưỡng cư, nghĩa là vừa sống dưới nước, vừa sống được trên cạn. Ở trên bờ mương cá lóc nói nhảy chứ không bò, chúng nhảy rất nhanh. Cá lóc nói thịt cứng, rất hôi, trẻ con dùng cây roi tre rượt đập chúng, bắt về cho vịt ăn hay chim trảo trẹt con ăn. Và, khác với thòi lòi là loài ở sạch, lóc nói ở dơ mà ăn cũng rất dơ. Tóm lại đây là loài cá xấu xí, không có giá trị gì.
Trở lại với con cá thòi lòi. Ngoài hai cách bắt truyền thống là dùng chỉa, rong theo con nước đang lớn để chỉa thòi lòi say mê kiếm mồi trên bãi sông, bãi kênh hay đặt xà-vi bắt chúng lúc nước ròng trơ bãi bùn. Vừa rồi về quê tôi được đứa em bà con kể lại chuyện… câu cá thòi lòi trong vuông tôm hay dưới kênh, rạch lúc nước lớn rất hấp dẫn. Đây là cách bắt cá thòi lòi kiểu mới, đỡ nhọc công, nhọc sức mà lại rất hiệu quả lại đầy tính hấp dẫn của thú đi câu. Chỉ cần một cây cần câu dài cỡ 3m, sợi dây cước, lưỡi câu nhỏ (loại lưỡi câu cá rô, cá chốt) và mồi tép sống là có thể trải nghiệm thú câu cá thòi lòi.
Theo lời đứa em kể, thòi lòi rất ham ăn, nhất là lúc đói. Mồi chúng thích nhất là mồi tép sống. Tép bạc, tép đất lựa con nhỏ lột vỏ, ngắt từng cục vừa miệng cá thòi lòi móc vào lưỡi câu rồi quăng nhử ngay trước đầu cá thòi lòi đang đi kiếm ăn. Chúng táp ngay, nhưng đừng giật câu vội vì thòi lòi rất khôn, chúng sẽ nhả mồi ngay tức khắc. Hãy chờ mấy giây cho thòi lòi nuốt mồi thì giật câu. Bảo đảm trăm phát như một, cá sẽ mắc câu. Nếu gặp con thòi lòi nào vừa ăn no có vẻ như chê cục mồi tép mà người câu đang rê rê trước đầu chúng cũng đừng nản chí. Hãy kiên nhẫn. Cứ nhấp nhử vài lần để dụ, thế nào con thòi lòi cũng nhảy tới đớp cục mồi dù đang no, bởi thòi lòi chết vì ham ăn. Quả không sai.
Bây giờ tôi lại được trang bị thêm kinh nghiệm bắt cá thòi lòi bằng cách câu chứ không phải chỉa hay đặt xà-vi. Cách câu lại rất hấp dẫn và nhẹ nhàng. Đúng là trong cuộc sống, cả đời người việc gì cũng phải học. Đặc biệt tôi rất thích học kinh nghiệm từ thực tế, như cách câu cá thòi lòi mà chỉ từ thực tế mới rút ra được, hoàn toàn không có trong sách vở.
TỪ KẾ TƯỜNG