Cho đến thời điểm hiện tại, đã có 17 loại vắc xin ngừa COVID-19 của 176 ứng viên trên toàn thế giới được đánh giá là hiệu quả về mặt lâm sàng. Trong 17 loại vắc xin này, có 5 loại sử dụng chất squalene, chiết xuất từ gan cá mập.
 |
| Một con cá mập bị săn để lấy gan. |
Theo các nhà bảo vệ động vật hoang dã thuộc Tổ chức Môi trường Liên hợp quốc, để sản xuất vắc xin cho tất cả mọi người trên trái đất, sẽ có nửa triệu con cá mập phải… chết!
Một trong những loại vắc xin ngừa COVID-19 cần đến chất squalene là vắc xin MF59, mỗi liều tiêm chứa 9,75 miligam squalene, nguồn cung đến từ loài cá mập đầu búa, cá mập trắng và cá mập voi. Tuy nhiên, một số những loài cá mập khác sống ở vùng nước sâu cũng nằm trong danh sách, chẳng hạn như cá mập bò, cá mập Mako, cá mập vằn… Theo ước lượng của các nhà hải dương học - và chắc chắn là không chính xác bởi lẽ không ai đếm được cá dưới biển: Toàn thế giới hiện còn hơn 1,8 tỷ con cá mập, bao gồm 400 loài.
Chất squalene trong gan cá mập được Mitsumaru Tsujimoto, nhà khoa học người Nhật phát hiện lần đầu tiên vào năm 1906 trong quá trình nghiên cứu cá mập biển sâu. Nó giúp cá mập duy trì độ nổi trong nước và những con càng sống ở dưới sâu thì trong gan càng có nhiều squalene. Trung bình, tùy theo từng loài cá mập, chất squalene có trong gan từ 60-85%. Các khảo sát y học sau này cho thấy, squalene có khả năng điều trị một số bệnh ung thư, bệnh về da, bệnh đường hô hấp đồng thời làm giảm viêm loét miệng và ngăn ngừa các bệnh do bức xạ. Bên cạnh đó, squalene còn được thêm vào nhiều loại vắc xin để tăng cường đáp ứng miễn dịch.
Với những loại vắc xin COVID-19 có chứa squalene, việc sử dụng trên những người tình nguyện cho thấy, nó kích thích hệ miễn dịch của cơ thể sản sinh ra kháng thể chỉ sau 2, 3 ngày kể từ khi được tiêm. Đến ngày thứ 7, lượng kháng thể có trong cơ thể người tình nguyện đủ khả năng ức chế và cô lập COVID-19. Trong số 30 người tình nguyện tiêm đợt đầu, 27 người đáp ứng với vắc xin MF59. Đến đợt 2 gồm 1.500 người thì 1.416 người đáp ứng và lần thử nghiệm cuối cùng gồm 20 ngàn người, có 19.638 người đáp ứng. Một kết quả đáng khích lệ.
Tuy nhiên, sự thành công của các loại vắc xin có chứa squalene lại dẫn đến một hệ quả đáng buồn và đáng báo động: Đó là để có đủ vắc xin cho toàn bộ dân số trên trái đất (gần 7,7 tỷ người) thì trước mắt, các hãng bào chế phải cần đến nửa triệu con cá mập, trong lúc những loài cá mập sống ở độ sâu lớn phát triển rất chậm, khả năng sinh đẻ cũng rất chậm. Nhưng nếu mỗi người phải cần đến 2 liều vắc xin - là kịch bản hoàn toàn có thể xảy ra - thì 1 triệu con cá mập sẽ biến mất.
Theo Stefanie Brendl, người sáng lập đồng thời là Giám đốc Điều hành của Shark Allies, một tổ chức phi lợi nhuận ủng hộ bảo tồn loài cá mập thì không phải ngay lập tức tất cả các hãng dược phẩm điều chế vắc xin COVID-19 đều thuê người ra biển đánh bắt cá mập, nhưng nếu dân số toàn cầu buộc phải phụ thuộc vào squalene để có được vắc xin trong bối cảnh đại dịch COVID-19 chưa có điểm dừng như hiện nay thì nhiều loài cá mập sẽ đứng bên rìa của sự tuyệt chủng.
Vẫn theo Stefanie Brendl, sự tuyệt chủng loài cá mập là điều hoàn toàn có thể xảy ra trong tương lai, bởi lẽ nếu y học có thể dập tắt được đại dịch COVID-19 thì cũng như bệnh cúm mùa, nó sẽ quay lại vào năm sau, thậm chí 5, 10 năm sau nữa. Stefanie Brendl nói: “Sự phụ thuộc vào dầu cá mập cho một loại vắc xin toàn cầu là điều điên rồ. Động vật hoang dã không thể nào tồn tại trước những áp lực thương mại đang diễn ra”.
Ngoài Shark Allies, nhiều tổ chức bảo vệ thiên nhiên khác như Green Peace không đòi hỏi ngành chế tạo dược phẩm phải giảm công suất vắc xin hoặc ngừng sản xuất, họ chỉ yêu cầu những công ty này sử dụng các lựa chọn thay thế dựa trên một số loài thực vật như dầu ô liu, mía, vi khuẩn và nấm men, đã ghi nhận mức độ thành công khác nhau trong việc tạo ra kháng thể chống lại virus SARS-CoV2. Tuy nhiên, điều rắc rối là những lựa chọn như vậy có thể đắt hơn 30% so với lấy squalene từ gan cá mập đồng thời mất nhiều thời gian hơn.
Kể từ khi COVID-19 bùng phát đến nay, đã có 3 triệu con cá mập bị giết chết để lấy gan, chiết suất squalene. Còn nếu tính chung trên toàn thế giới thì cứ mỗi năm, 100 triệu con cá mập bị giết, phần lớn chỉ lấy vi, phục vụ cho những món ăn chữa bệnh, bổ dưỡng theo lối truyền khẩu, hoang đường.
Khác với những loại dược phẩm khác, chẳng hạn như thuốc chữa u xơ tiền liệt tuyến trước kia chiết xuất từ cây dừa cạn thì nay đã được tổng hợp bằng phương pháp hóa học, nhưng với squalene, các nhà hóa dược vẫn chưa tạo ra squalene dưới dạng hoàn chỉnh. Vì vậy, nếu vắc xin ngừa COVID-19 có squalene được đưa ra thị trường, chắc sẽ không rẻ, mặc dù WHO đã kêu gọi chuỗi liên kết toàn cầu để chia sẻ công bằng vắc xin COVID-19…
VŨ CAO
(Theo Medicine Magazine)