Jose Contreras - "Schindler" ở Châu Mỹ La Tinh - Bài cuối: Những tờ giấy thông hành đi đến tự do

3 tuần sau khi gặp Gyorgy Mandl, dưới sự đạo diễn của Tổng Lãnh sự Contreras, Gyorgy Mandl trở thành công dân El Salvador với cái tên Mantello, chức vụ là “Bí thư thứ nhất của Tổng lãnh sự El Salvador tại Thụy Sĩ”. Contreras nói: “Giấy tờ của gia đình Gyorgy Mandl do chính tay tôi cấp nhưng cả Bộ Ngoại giao lẫn Chính phủ El Salvador đều không biết gì, còn các nhân viên trong lãnh sự quán thì ủng hộ tôi”.

Người Do Thái với giấy chứng nhận quốc tịch El Salvador chờ làm thủ tục đi Thụy Sĩ.

40.000 NGƯỜI DO THÁI ĐƯỢC CỨU SỐNG

Nhằm hợp thức hóa số phận của gia đình Gyorgy Mandl cũng như của nhiều người Do Thái khác, một lần nữa Contreras lại kêu gọi chính phủ El Salvador cho phép tổng lãnh sự được quyền cấp visa cho người Do Thái nhưng vẫn bị từ chối. Trước tình cảnh nghiệt ngã ấy, Contreras bèn đi nước cờ liều. Với sự đồng ý của ông, Gyorgy Mandl - tức Mantello - “Bí thư thứ nhất của Tổng Lãnh sự El Salvador tại Thụy Sĩ” lập tức cấp 13.000 giấy chứng nhận quốc tịch El Salvador cho 13.000 người Do Thái ở Tiệp Khắc, Hungary, Ba Lan và Rumani mặc dù theo quy định của Chính phủ El Salvador, tổng lãnh sự El Salvador ở các quốc gia khác không có quyền cấp giấy chứng nhận quốc tịch. Gyorgy Mandl nói: “Khi các quan chức thuộc Bộ Nội vụ Thụy Sĩ thắc mắc rằng vì sao một đất nước nhỏ bé như El Salvador, nằm giữa Guatemala và Honduras trong rừng nhiệt đới Nam Mỹ mà lại có nhiều kiều dân như vậy, tôi và Contreras phải giải thích cho họ hiểu rằng những tờ giấy chứng nhận quốc tịch là thật vì thực tế đã tồn tại hàng triệu người Do Thái sinh sống ở các quốc gia Đông Âu ngay từ trước chiến tranh…”.

Với 13.000 giấy chứng nhận quốc tịch đã được ký nhưng vì hầu hết người Do Thái ở Tiệp Khắc, Hungary, Ba Lan và Rumani không thể đến Thụy Sĩ để nhận tờ giấy này nên Mantello gửi nó cho một người bạn thân của ông là Carl Lutz, Phó Lãnh sự Thụy Sĩ tại Budapest, Hungary. Bằng mọi nỗ lực, Carl Lutz đã chuyển 13.000 tờ chứng nhận quốc tịch đến tay người nhận, đồng thời ông còn cấp visa nhập cảnh Thụy Sĩ và thành lập những ngôi nhà an toàn để những người này có chỗ tạm trú trước khi đi Thụy Sĩ. Mantello nói: “Điều may mắn là do tính quan liêu nên các quan chức phụ trách xuất nhập cảnh của Đức Quốc xã không hề kiểm tra độ xác thực của những tờ giấy chứng nhận quốc tịch. Một phần vì họ tin rằng El Salvador tuy không cùng chung chiến tuyến với họ nhưng quan điểm chính trị của Tổng thống Martínez phù hợp với quan điểm của Hitler, phần nữa giấy chứng nhận được cấp bởi Tổng Lãnh sự El Salvador ở quốc gia trung lập Thụy Sĩ nên họ nghĩ nó không bị chi phối bới những nước thù địch với Đức Quốc xã”.

Đỉnh điểm của vụ cứu người Do Thái là năm 1944, khi Đức Quốc xã chiếm Hungary, hơn 20 ngàn tờ giấy chứng nhận nhận quốc tịch El Salvador do Contreras và Mantello ký tên đóng dấu sẵn, được chuyển đến cho người Do Thái ở Budapest. Nhận được giấy, họ chỉ cần điền những thông tin cá nhân rồi dán hình là họ nghiễm nhiên trở thành công dân El Salvador. 

Jacob Robin, một người Do Thái ở Budapest thời điểm ấy kể lại: “Lính SS Đức Quốc xã ập vào cửa hàng của tôi, yêu cầu tập trung tất cả mọi người trong gia đình tôi để kiểm tra giấy tờ. May mắn là 5 ngày trước đó, tôi, vợ tôi cùng 4 đứa con đã điền xong thông tin và dán hình vào giấy chứng nhận quốc tịch. Sau khi xem xong, tên chỉ huy xin lỗi rồi đưa lại cho chúng tôi. Trước lúc đi, hắn còn mua 1 chai rượu vang và trả tiền đàng hoàng…”. Godwin Meyer, một người Do Thái khác kể tiếp: “Tôi bị lính SS lùa lên xe lúc tôi đang đi trên đường do không mang theo giấy chứng nhận quốc tịch. Mặc dù tôi đã phân trần nhưng lính SS vẫn khẳng định tôi là người Do Thái. May sao một người quen nhìn thấy tôi bị bắt, họ lập tức báo cho vợ tôi. Nhờ tờ giấy quốc tịch El Salvador nên tôi được thả”.

Jacob Robin và Godwin Meychỉ là 2 trong số 40 ngàn người Do Thái ở Budapest thoát khỏi phòng hơi ngạt trong trại tập trung nhờ vào tờ giấy mà họ gọi là “phép màu”. Gyorgy Mandl kể: “Khi cấp giấy chứng nhận quốc tịch cho họ, chúng tôi dặn họ có thể đi bất cứ nơi nào nhưng tuyệt đối không được đến El Salvador. Và mặc dù chúng tôi không nói rõ nhưng có lẽ họ hiểu những tờ giấy ấy do tổng lãnh sự làm giả để cứu họ”. 

Tháng 5-1944, một may mắn nữa lại đến với những người Do Thái mang quốc tịch giả El Salvador: Martínez, tổng thống El Salvador bị lật đổ. Sau khi thăm dò ý kiến của một số nhân vật trong chính phủ mới, Contreras gửi một báo cáo về Bộ Ngoại giao, trong đó ông tường thuật chi tiết về việc cấp 40 ngàn giấy chứng nhận quốc tịch bất hợp pháp đồng thời nhận tất cả trách nhiệm về mình. Contreras kể: “Chỉ hơn 1 tuần sau, Bộ Ngoại giao gửi cho tôi một công văn, nội dung Chính phủ El Salvador hoàn toàn cảm thông và chia sẻ nỗi bất hạnh của những người Do Thái đồng thời công nhận họ là công dân El Salvador. Bên cạnh đó, công văn còn đề nghị Chính phủ Thụy Sĩ bảo hộ ngoại giao cho những “công dân” El Salvador đang tạm trú trên đất nước Thụy Sĩ”. 

Giấy chứng nhận quốc tịch El Salvador do Contreras cấp cho một gia đình Do Thái.

NGƯỜI HÙNG THẦM LẶNG

Chiến tranh kết thúc, Jose Contreras nghỉ hưu năm 1972. Ngoại trừ vợ ông, ông không hề nói gì về việc mình đã cứu 40 ngàn người Do Thái ở Đông Âu thoát khỏi cái chết trong những trại tập trung của Đức Quốc xã. Vụ việc chỉ được phát hiện vào năm 1980 khi nhiều người Do Thái ở nhiều quốc gia trên thế giới đến Đại sứ quán El Salvador để “xin thôi quốc tịch”. Mất nhiều năm xác minh, Nhà nước Do Thái mới biết rõ về vai trò của Contreras mặc dù lúc ấy ông đã qua đời. 

Năm 1995, Tổng thống Mỹ Bill Clinton gửi một lá thư đến Ủy ban người Do Thái Mỹ, bày tỏ lòng lòng tôn kính với Đại tá Contreras và các thành viên trong Tổng Lãnh sự El Salvador ở Thụy Sĩ vì những nỗ lực cứu hàng chục ngàn người Do Thái. Cũng trong năm này, Bộ Ngoại giao Israel phong tặng danh hiệu “Hiệp sĩ của các trại diệt chủng” cho Contreras. Cộng đồng Do Thái El Salvador gọi ông là “Thiên thần hộ mạng”. Tại tượng đài Yad Vashem, nơi tưởng niệm những người Do Thái đã chết vì Đức Quốc xã, tên của Đại tá Contreras được khắc cùng dòng chữ: “Con người chính trực của mọi quốc gia”.

Contreras qua đời năm 1977, để lại người vợ là Maria Schurmann cùng 1 con gái và 2 con trai. Năm 1999, nhân dịp đặt tên đường El Salvador St. ở khu phố Givat Masua, Jerusalem, Israel, Hội đồng thành phố Jerusalem một lần nữa lại vinh danh Jose Arturo Castellanos Contreras với hàng ngàn tấm áp phích ghi tên ông: “Contreras - Schindler ở châu Mỹ La tinh…”. Frieda Garcia con gái Contreras nói: “Cha tôi bảo rằng bất cứ người nào ở cương vị ông cũng sẽ làm những việc mà ông đã làm. Ông không phải là anh hùng và cũng không phải là đấng cứu thế”. Ricardo Moran Ferracuti, Bộ trưởng Ngoại giao El Salvador nói trong lễ kỷ niệm 10 năm ngày mất của Contreras: “Đây là câu chuyện của một người đàn ông với lòng dũng cảm, đã đứng lên chống lại cả một cỗ máy diệt chủng bằng những tờ chứng nhận quốc tịch cấp không đúng quy định, nhưng dám nhận trách nhiệm về mình…”.

VŨ CAO
(Theo History)